3-4. ปฐมสํวาสสุตฺตาทิวณฺณนา

[53-54] ตติเย ยถากมฺมํ ตา ตา คติโย อรนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ อริยา, สตฺตาฯ อิเม ปน กุจฺฉิตา อริยาติ กทริยาฯ ถทฺธมจฺฉริโน, ถทฺเธน มจฺฉเรน สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ ถทฺธมจฺฉริยสทิสญฺหิ กุจฺฉิตํ สพฺพทา นิหีนํ นตฺถิ สพฺพคุณานํ อาทิภูตสฺส โภคสมฺปตฺติอาทิสพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลภูตสฺส ทานสฺส นิเสธนโตฯ เตนาห ‘‘กทริยาติ ถทฺธมจฺฉริโน’’ติฯ เอกจฺโจ หิ อตฺตโน วสนฏฺฐาเน ภิกฺขู หตฺถํ ปสาเรตฺวาปิ น วนฺทติฯ อญฺญตฺถ คโต วิหารํ ปวิสิตฺวา สกฺกจฺจํ วนฺทิตฺวา มธุรปฺปฏิสนฺถารํ กโรติ ‘‘กิํ, ภนฺเต, อมฺหากํ วสนฏฺฐานํ นาคจฺฉถ, สมฺปนฺโน ปเทโส, ปฏิพลาหํ อยฺยานํ ยาคุภตฺตาทีหิ อุปฏฺฐานํ กาตุ’’นฺติฯ ภิกฺขุ ‘‘สทฺโธ อยํ อุปาสโก’’ติ ยาคุภตฺตาทีหิ สงฺคณฺหาติฯ

อเถโก เถโร ตสฺส คามํ คนฺตฺวา ปิณฺฑาย จรติฯ โส ตํ ทิสฺวา อญฺเญน วา คจฺฉติ, ฆรํ วา ปวิสติฯ สเจปิ สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉติ, หตฺเถน วนฺทิตฺวา ‘‘อยฺยสฺส ภิกฺขํ เทถ, อหํ เอเกน กมฺเมน คจฺฉามี’’ติ ปกฺกมติฯ เถโร สกลคามํ จริตฺวา ตุจฺฉปตฺโตว นิกฺขมติฯ อิทํ ตาว มุทุมจฺฉริยํ นามฯ เยน อทายโกปิ ทายโก วิย ปญฺญายติฯ อิธ ปน ถทฺธมจฺฉริยํ อธิปฺเปตํฯ เยน สมนฺนาคโต ภิกฺขูสุ ปิณฺฑาย ปวิฏฺเฐสุ ‘‘เถรา ฐิตา’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ มยฺหํ ปาทา รุชฺชนฺตี’’ติอาทีนิ วตฺวา สิลาถมฺโภ วิย ขาณุโก วิย จ ถทฺโธ หุตฺวา ติฏฺฐติ, สามีจิมฺปิ น กโรติ, กุโต ทานํฯ อยมิธ อธิปฺเปโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ถทฺธมจฺฉริโนติ ถทฺเธน มจฺฉเรน สมนฺนาคตาติ อตฺโถ’’ติฯ มจฺฉรํ มจฺเฉรํ มจฺฉริยนฺติ อตฺถโต เอกํฯ

ปริภาสกาติ ภิกฺขู ฆรทฺวาเร ฐิเต ทิสฺวา ‘‘กิํ ตุมฺเห กสิตฺวา อาคตา วปิตฺวา ลายิตฺวา, มยํ อตฺตโนปิ น ลภาม, กุโต ตุมฺหากํ, สีฆํ นิกฺขมถา’’ติอาทีหิ สนฺตชฺชกาฯ ยาจกานํ วจนสฺส อตฺถํ ชานนฺตีติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ภิกฺขู ฆรทฺวาเร ฐิตา ตุณฺหี โหนฺติ, อตฺถโต ปน ‘‘ภิกฺขํ เทถา’’ติ วทนฺติ นาม อริยาย ยาจนายฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ (มิ. ป. 4.5.9)ฯ ตตฺร เย ‘‘มยํ ปจาม, อิเม น ปจนฺติ, ปจมาเน ปตฺวา อลภนฺตา กุหิํ ลภิสฺสตี’’ติ เทยฺยธมฺมํ สํวิภชนฺติ, เต วทญฺญู ยาจกานํ วจนสฺส อตฺถํ ชานนฺติ นาม ญตฺวา กตฺตพฺพกรณโตฯ จตุตฺถํ อุตฺตานเมวฯ

ปฐมสํวาสสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. สมชีวีสุตฺตาทิวณฺณนา

[55-56] ปญฺจเม อนุคฺคณฺหนตฺถนฺติ นกุลมาตา นกุลปิตาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ สงฺคหตฺถายฯ นกุลสฺส ทารกสฺส ปิตา นกุลปิตาฯ นกุลมาตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ ฉฏฺเฐ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

สมชีวีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-10. สุปฺปวาสาสุตฺตาทิวณฺณนา

[57-60] สตฺตเม อายุภาคปฏิลาภินี โหตีติ อายุโกฏฺฐาสสฺส ปฏิลาภินี โหติฯ ติวิธโลกนฺติ สตฺตสงฺขารภาชนสงฺขาตํ ติวิธํ โลกํฯ วิทิตํ กตฺวาติ วิภูตํ กตฺวาฯ โลกวิทูนนฺติ กรณตฺเถ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘พุทฺเธหิ ปสตฺถา’’ติฯ อฏฺฐมนวมทสมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

สุปฺปวาสาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุญฺญาภิสนฺทวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(7) 2. ปตฺตกมฺมวคฺโค

1-4. ปตฺตกมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[61-64] ทุติยสฺส ปฐเม เย อนิฏฺฐา น โหนฺติ, เต อิฏฺฐาติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อนิฏฺฐปฏิกฺเขเปน อิฏฺฐา’’ติฯ อิฏฺฐาติ จ ปริยิฏฺฐา วา โหตุ มา วา, อิฏฺฐารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ คเวสิตมฺปิ หิ อิฏฺฐนฺติ วุจฺจติ, ตํ อิธ นาธิปฺเปตํฯ มเนติ มนสฺมิํฯ กนฺตาติ วา กมนียา, กาเมตพฺพาติ อตฺโถฯ มนํ อปฺปายนฺตีติ อิฏฺฐภาเวน มนํ วฑฺเฒนฺติฯ กมฺมสาธโน อิธ โภค-สทฺโทติ อาห ‘‘โภคาติ ภุญฺชิตพฺพา’’ติอาทิฯ ธมฺมูปฆาตํ กตฺวา กุสลธมฺมํ วิโนเทตฺวาฯ อุปนิชฺฌายียนฺตีติ อุปชฺฌายาติ อาห ‘‘สุขทุกฺเขสุ อุปนิชฺฌายิตพฺพตฺตา’’ติ, สุขทุกฺเขสุ อุปฺปนฺเนสุ อนุสฺสริตพฺพตฺตาติ อตฺโถฯ สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺเตหีติ เอตฺถ ตตฺถ ตตฺถ สงฺคมฺม ทิฏฺฐมตฺตา นาติทฬฺหมิตฺตา สนฺทิฏฺฐา, สุฏฺฐุ ภตฺตา สิเนหวนฺโต ทฬฺหมิตฺตา สมฺภตฺตาฯ

วิสมโลภนฺติ พลวโลภํฯ สุขิตนฺติ สญฺชาตสุขํฯ ปีณิตนฺติ ธาตํ สุหิตํฯ ตถาภูโต ปน ยสฺมา พลสมฺปนฺโน โหติ, ตสฺมา ‘‘พลสมฺปนฺนํ กโรตี’’ติ วุตฺตํฯ

โสภเน กายิกวาจสิกกมฺเม รโตติ สูรโต อุการสฺส ทีฆํ กตฺวา, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโมฯ โส ปน อตฺถโต สุสีลภาโวติ อาห ‘‘ขนฺติโสรจฺเจ นิวิฏฺฐาติ อธิวาสนกฺขนฺติยญฺจ สุสีลตาย จ นิวิฏฺฐา’’ติฯ เอกมตฺตานนฺติ เอกํ จิตฺตนฺติ อตฺโถฯ ราคาทีนญฺหิ ปุพฺพภาคิยํ ทมนาทิ ปจฺเจกํ อิจฺฉิตพฺพํ, น มคฺคกฺขเณ วิย เอกชฺฌํ ปฏิสงฺขานมุเขน ปชหนโตฯ เอกมตฺตานนฺติ วา วิเวกวเสน เอกํ เอกากินํ อตฺตานํฯ เตเนวาห ‘‘เอกํ อตฺตโนว อตฺตภาว’’นฺติอาทิฯ อุปรูปริภูมีสูติ ฉกามสคฺคสงฺขาตาสุ อุปรูปริกามภูมีสุฯ กมฺมสฺส ผลํ อคฺคํ นามฯ ตํ ปเนตฺถ อุจฺจคามีติ อาห ‘‘อุทฺธมคฺคมสฺสา’’ติฯ สุวคฺเค นิยุตฺตา, สุวคฺคปฺปโยชนาติ วา โสวคฺคิกาฯ ทสนฺนํ วิเสสานนฺติ ทิพฺพอายุวณฺณยสสุขอาธิปเตยฺยานญฺเจว อิฏฺฐรูปาทีนญฺจ ผลวิเสสานํฯ วณฺณคฺคหเณน เจตฺถ สโก อตฺตภาววณฺโณ คหิโต, รูปคฺคหเณน พหิทฺธา รูปารมฺมณํฯ ทุติยตติยจตุตฺถานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ปตฺตกมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. รูปสุตฺตวณฺณนา

[65] ปญฺจเม ปมิโนติ อุฬารตาทิวิเสสํ เอเตนาติ ปมาณํ, รุปกาโย ปมาณํ เอตสฺสาติ รูปปฺปมาโณฯ ตโต เอว รูเป ปสนฺโนติ รูปปฺปสนฺโนฯ โฆโสติ เจตฺถ ถุติโฆโสฯ ลูขนฺติ ปจฺจยลูขตาฯ ธมฺมาติ สีลาทโย คุณธมฺมา อธิปฺเปตาฯ อิเมสํ ปน จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ นานากรณํ ปาฬิยํเยว อาคตํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อาโรหํ วา ปสฺสิตฺวา ปริณาหํ วา ปสฺสิตฺวา สณฺฐานํ วา ปสฺสิตฺวา ปาริปูริํ วา ปสฺสิตฺวา ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโนฯ

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล โฆสปฺปมาโณ โฆสปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปรวณฺณนาย ปรโถมนาย ปรปสํสนาย ปรวณฺณหาริกาย ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล โฆสปฺปมาโณ โฆสปฺปสนฺโนฯ

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล ลูขปฺปมาโณ ลูขปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล จีวรลูขํ วา ปสฺสิตฺวา ปตฺตลูขํ วา ปสฺสิตฺวา เสนาสนลูขํ วา ปสฺสิตฺวา วิวิธํ วา ทุกฺกรการิกํ ปสฺสิตฺวา ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ลูขปฺปมาโณ ลูขปฺปสนฺโนฯ

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล ธมฺมปฺปมาโณ ธมฺมปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สีลํ วา ปสฺสิตฺวา สมาธิํ วา ปสฺสิตฺวา ปญฺญํ วา ปสฺสิตฺวา ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ธมฺมปฺปมาโณ ธมฺมปฺปสนฺโน’’ติ (ปุ. ป. 171-172)ฯ

ตตฺถ อาโรหนฺติ อุจฺจตํฯ สา จ โข ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล ปมาณยุตฺตา ทฏฺฐพฺพาฯ ปริณาหนฺติ นาติกิสถูลตาวเสน ปีณตํฯ สณฺฐานนฺติ เตสํ เตสํ องฺคปจฺจงฺคานํ สุสณฺฐิตตํ ทีฆรสฺสวฏฺฏาทิยุตฺตฏฺฐาเนสุ ตถาภาวํฯ ปาริปูรินฺติ สพฺเพสํ สรีราวยวานํ ปริปุณฺณตํ อวิกลตํฯ ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวาติ ตสฺมิํ รูเป รูปสมฺปตฺติยํ ปมาณภาวํ อุปาทายฯ ปสาทํ ชเนตีติ อธิโมกฺขํ ชเนติ อุปฺปาเทติฯ

ปรวณฺณนายาติ ‘‘อสุโก เอทิโส จ เอทิโส จา’’ติ ปรสฺส คุณวจเนนฯ ปรโถมนายาติ ปรมฺมุขา ปรสฺส สิลาฆุปฺปาทเกน อภิตฺถวเนน ปเรน ถุติวเสน, คาถาทิอุปนิพนฺธเนน วุตฺตาย โถมนายาติ วุตฺตํ โหติฯ ปรปสํสนายาติ ปรมฺมุขา ปรสฺส คุณสํกิตฺตเนนฯ

ปรวณฺณหาริกายาติ ปรมฺปรวณฺณหาริกาย ปรมฺปราย ปรสฺส กิตฺตนสทฺทสฺส อุปสํหาเรนฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ถุติโฆเสฯ

จีวรลูขนฺติ ถูลชิณฺณพหุตุนฺนกตาทิจีวรสฺส ลูขภาวํฯ ปตฺตลูขนฺติ อเนกคนฺถิกาหฏตาทิปตฺตสฺส ลูขภาวํฯ วิวิธํ วา ทุกฺกรการิกนฺติ ธุตงฺคาทิวเสน ปวตฺตนานาวิธํ ทุกฺกรจริยํฯ สีลํ วา ปสฺสิตฺวาติ สีลปาริปูริวเสน วิสุทฺธํ กายวจีสุจริตํ ญาณจกฺขุนา ปสฺสิตฺวา, ฌานาทิอธิคมสุทฺธิสมาธิํ วา วิปสฺสนาภิญฺญาสงฺขาตํ ปญฺญํ วา ปสฺสิตฺวาติ อตฺโถฯ

เอวเมตสฺมิํ จตุปฺปมาเณ โลกสนฺนิวาเส พุทฺเธสุ อปฺปสนฺนา มนฺทา, ปสนฺนา พหุกาฯ รูปปฺปมาณสฺส หิ พุทฺธรูปโต อุตฺตริ ปสาทาวหํ รูปํ นาม นตฺถิฯ โฆสปฺปมาณสฺส พุทฺธานํ กิตฺติโฆสโต อุตฺตริ ปสาทาวโห โฆโส นาม นตฺถิฯ ลูขปฺปมาณสฺส กาสิกานิ วตฺถานิ มหารหานิ กญฺจนภาชนานิ ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก สพฺพสมฺปตฺติยุตฺเต ปาสาทวเร ปหาย ปํสุกูลจีวรเสลมยปตฺตรุกฺขมูลาทิเสนาสนเสวิโน พุทฺธสฺส ภควโต ลูขโต อุตฺตริ ปสาทาวหํ อญฺญํ ลูขํ นาม นตฺถิฯ ธมฺมปฺปมาณสฺส สเทวเก โลเก อสาธารณสีลาทิคุณสฺส ตถาคตสฺส สีลาทิคุณโต อุตฺตริ ปสาทาวโห อญฺโญ สีลาทิคุโณ นาม นตฺถิฯ อิติ ภควา อิมํ จตุปฺปมาณิกํ โลกสนฺนิวาสํ มุฏฺฐินา คเหตฺวา วิย ฐิโตติฯ

ปมาณิํสูติ ปมาณํ อคฺคเหสุํฯ นิยกชฺฌตฺเต ตสฺส คุณํ น ชานาตีติ ตสฺส อพฺภนฺตเร ปวตฺตมานํ สีลาทิคุณํ น ชานาติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

รูปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อหิราชสุตฺตวณฺณนา

[67] สตฺตเม ทฏฺฐวิสาเนวาติ อวธารเณน ทิฏฺฐวิสาทโย นิวตฺเตติฯ กฏฺฐมุขาทโย หิ จตฺตาโร อาสีวิสา ทฏฺฐวิโส, ทิฏฺฐวิโส, ผุฏฺฐวิโส, วาตวิโสติ ปจฺเจกํ จตุพฺพิธา โหนฺตีติ วิสเวควิการวเสน โสฬส วุตฺตาฯ เตสุ ทฏฺฐวิสานํเยว อิธ คหณํ, น อิตเรสนฺติ ทสฺเสติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อหิราชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. เทวทตฺตสุตฺตวณฺณนา

[68] อฏฺฐเม กาเล สมฺปตฺเตติ คพฺภสฺส ปริปากคตตฺตา วิชายนกาเล สมฺปตฺเตฯ โปตกนฺติ อสฺสตริยา ปุตฺตํฯ ‘‘ผลํ เว กทลิํ หนฺตี’’ติอาทิคาถาย กุกฺกุชเกเนว ปตฺตวฏฺฏิปสวสฺส อุจฺฉินฺนตฺตา ผลุปฺปตฺติ กทลิยา ปราภวาย โหตีติ อาห ‘‘ผลํ เว กทลิํ หนฺตี’’ติฯ กุกฺกุชกํ นาม กทลิยา ปุปฺผนาฬํฯ ตถา ผลปากปริโยสานตฺตา โอสธีนํ ‘‘ผลํ เวฬุํ นฬ’’นฺติ วุตฺตํฯ อยํ ปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ – ยถา อตฺตโน ผลํ กทลิเวฬุนเฬ วินาเสติ, คพฺโภ จ อสฺสตริํ, เอวํ อตฺตโน กมฺมภูโต สกฺกาโร อสปฺปุริสํ วินาเสตีติฯ

เทวทตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปธานสุตฺตวณฺณนา

[69] นวเม ปทหติ เอเตหีติ ปธานานิฯ อุตฺตมวีริยานิ เสฏฺฐวีริยานิ วิสิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส สาธนโตฯ กิเลสานํ สํวรตฺถายาติ ยถา อภิชฺฌาทโย น อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ สติยา อุปฏฺฐาเนน กิเลสานํ สํวรณตฺถายฯ ปชหนตฺถายาติ กามวิตกฺกาทีนํ วิโนทนตฺถายฯ ปธานนฺติ ตสฺเสว ปชหนสฺส สาธนวเสน ปวตฺตวีริยํฯ กุสลานํ ธมฺมานํ พฺรูหนตฺถายาติ โพชฺฌงฺคสงฺขาตานํ กุสลธมฺมานํ วฑฺฒนตฺถายฯ ปธานนฺติ ตสฺเสว วฑฺฒนสฺส สาธนวเสน ปวตฺตวีริยํฯ

ปธานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อธมฺมิกสุตฺตวณฺณนา

[70] ทสเม วิสมนฺติ ภาวนปุํสกเมตํฯ เตนาห ‘‘วิสมา หุตฺวา’’ติฯ อสมเยนาติ อกาเลฯ ภุมฺมตฺเถ เหตํ กรณวจนํฯ ปกฏฺฐํ ปธานํ อญฺชสํ เอเตสนฺติ ปญฺชสา, อญฺชสํ ปคตา ปฏิปนฺนาติ วา ปญฺชสา, ปกติมคฺคคามิโนฯ น ปญฺชสา อปญฺชสา, อมคฺคปฺปฏิปนฺนาฯ เต ปน ยสฺมา มคฺคโต อปคตา นาม โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มคฺคโต อปคตา’’ติอาทิฯ

คาถาสุ ปน เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ คุนฺนํ เจ ตรมานานนฺติ คาวีสุ มโหฆํ ตรนฺตีสุฯ ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโวติ ยทิ ยูถปติ อุสโภ กุฏิลํ คจฺฉติฯ สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺตีติ สพฺพา ตา คาวิโย กุฏิลเมว คจฺฉนฺติฯ กสฺมา? เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สติ ตสฺส กุฏิลคตตฺตาฯ โส หิ ตาสํ ปจฺจยิโก อุปทฺทวหโร จฯ เอวเมวนฺติ ยถา เจตํ, เอวเมว โย มนุสฺเสสุ ปธานสมฺมโต, ยทิ โส อธมฺมจารี สิยา, เย ตสฺส อนุชีวิโน, สพฺเพปิ อธมฺมิกา โหนฺติฯ สามิสมฺปทา หิ ปกติสมฺปทํ สมฺปาเทติฯ ยสฺมา เอตเทวํ, ตสฺมา สพฺพํ รฏฺฐํ ทุกฺขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโกฯ

อธมฺมิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปตฺตกมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(8) 3. อปณฺณกวคฺโค

1-2. ปธานสุตฺตาทิวณฺณนา

[71-72] ตติยวคฺคสฺส ปฐเม ยวติ เตน ผลํ มิสฺสิตํ วิย โหตีติ โยนิ, เอกนฺติกํ การณํฯ อสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ ปริปุณฺณนฺติ อวิกลํ อนวเสสํฯ อาสเว เขเปตีติ อาสวกฺขโย, อคฺคมคฺโคฯ อิธ ปน อรหตฺตผลํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อรหตฺตตฺถายา’’ติฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวฯ

ปธานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-5. สปฺปุริสสุตฺตาทิวณฺณนา

[73-75] ตติเย ปญฺหตฺถาย อภินีโตติ ปญฺหกรณตฺถาย อภิมุขํ นีโตฯ อลมฺพิตํ กตฺวาติ อลมฺพํ กตฺวา, อยเมว วา ปาโฐ, วิปลมฺพํ อกตฺวาติ อตฺโถฯ อวชานาตีติ อวญฺญํ กโรติ, นินฺทตีติ อตฺโถฯ จตุตฺถปญฺจเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

สปฺปุริสสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. กุสินารสุตฺตวณฺณนา

[76] ฉฏฺเฐ นครํ ปวิสิตุกามา อุยฺยานโต อุเปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปวตฺตนํฯ ยเถว หิ กลมฺพนทิตีรโต ราชมาตุวิหารทฺวาเรน ถูปารามํ คนฺตพฺพํ โหติ, เอวํ หิรญฺญวติกาย ปาริมตีรโต สาลวนํ อุยฺยานํ, ยถา อนุราธปุรสฺส ถูปาราโม ทกฺขิณปจฺฉิมทิสาย, เอวํ ตํ อุยฺยานํ กุสินาราย ทกฺขิณปจฺฉิมทิสาย โหติฯ ยถา ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตติ, เอวํ อุยฺยานโต สาลปนฺติ ปาจีนมุขา คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตา, ตสฺมา ตํ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติฯ อนฺตเรติ ทฺวินฺนํ สาลรุกฺขานํ เวมชฺเฌฯ ตตฺถ หิ ปญฺญาปิยมานสฺส มญฺจสฺส เอกา สาลปนฺติ สีสภาเค โหติ, เอกา ปาทภาเคฯ ตตฺรปิ เอโก ตรุณสาโล สีสภาคสฺส อาสนฺโน โหติ, เอโก ปาทภาคสฺสฯ อปิจ ยมกสาลา นาม มูลขนฺธวิฏปปตฺเตหิ อญฺญมญฺญํ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตสาลาติปิ วทนฺติฯ

ทฺเวฬฺหกนฺติ ทฺวิธาคาโห, อเนกํสคฺคาโหติ อตฺโถฯ วิมตีติ สํสยาปตฺตีติ อาห ‘‘วินิจฺฉิตุํ อสมตฺถตา’’ติฯ ตํ โว วทามีติ ตํ สํสยวนฺตํ ภิกฺขุํ สนฺธาย โว ตุมฺเห วทามีติฯ นิกฺกงฺขภาวปจฺจกฺขกรณนฺติ พุทฺธาทีสุ เตสํ ภิกฺขูนํ นิกฺกงฺขภาวสฺส ปจฺจกฺขการิยา ยาถาวโต ตมตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมวฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ อตฺเถฯ

กุสินารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อจินฺเตยฺยสุตฺตวณฺณนา

[77] สตฺตเม โลกจินฺตาติ โลกสนฺนิเวสปฺปฏิสํยุตฺตา วีมํสาฯ เตนาห ‘‘เกน นุ โข จนฺทิมสูริยา’’ติอาทิฯ นาฬิเกราทโยติ อาทิ-สทฺเทน อวุตฺตานํ โอสธิติณวนปฺปติอาทีนํ สงฺคโหฯ เอวรูปา โลกจินฺตาติ เอทิสา วุตฺตสทิสา อญฺญาปิ สา โลกจินฺตาฯ

อจินฺเตยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ทกฺขิณสุตฺตวณฺณนา

[78] อฏฺฐเม ทานสงฺขาตาย ทกฺขิณายาติ เทยฺยธมฺมสงฺขาตาย ทกฺขิณายฯ วิสุทฺธิ นาม มหาชุติกตาฯ สา ปน มหปฺผลตาย เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘มหปฺผลภาเวนา’’ติฯ วิสุชฺฌตีติ น กิลิสฺสติ, อมลินา มหาชุติกา มหาวิปฺผารา โหตีติ อตฺโถฯ สุจิธมฺโมติ ราคาทิอสุจิวิธมเนน สุจิสภาโวฯ ลามกธมฺโมติ หีนสภาโว ปาปกิริยายฯ อกุสลธมฺมา หิ เอกนฺตนิหีนาฯ ชูชโก สีลวา กลฺยาณธมฺโม น โหติ, ตสฺส มหาโพธิสตฺตสฺส อตฺตโน ปุตฺตทานํ ทานปารมิยา มตฺถกํ คณฺหนฺตํ มหาปถวิกมฺปนสมตฺถํ ชาตํฯ สฺวายํ ทายกคุโณติ อาห ‘‘เวสฺสนฺตรมหาราชา กเถตพฺโพ’’ติอาทิฯ อุทฺธรตีติ พหุลํ ปาปกมฺมวเสน ลทฺธพฺพวินิปาตโต อุทฺธรติ, ตสฺมา นตฺถิ มยฺหํ กิญฺจิ จิตฺตสฺส อญฺญตฺถตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

เปตทกฺขิณนฺติ เปเต อุทฺทิสฺส ทาตพฺพทกฺขิณํฯ ปาปิตกาเลเยวาติ ‘‘อิทํ ทานํ อสุกสฺส เปตสฺส โหตู’’ติ ตํอุทฺทิสนวเสน ปตฺติยา ปาปิตกาเลเยวฯ อสฺสาติ เปตสฺสฯ ปาปุณีติ ผลสมฺปตฺติลภาปนวเสน ปาปุณิฯ อยญฺหิ เปเต อุทฺทิสฺส ทาเน ธมฺมตาฯ ตทา โกสลรญฺโญ ปริจฺจาควเสน อติวิย ทานชฺฌาสยตํ พุทฺธปฺปมุขสฺส จ สงฺฆสฺส อุกฺกํสคตคุณวิสิฏฺฐตํ สนฺธายาห ‘‘อสทิสทานํ กเถตพฺพ’’นฺติฯ

ทกฺขิณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. วณิชฺชสุตฺตาทิวณฺณนา

[79-80] นวเม ตํสทิสาติ ยาทิสา วณิชฺชา ปยุตฺตา อยถาธิปฺปายา อญฺญา วา สมฺปชฺชติ, ตาทิสาวาติ อตฺโถฯ เฉทํ คจฺฉตีติ วินาสํ ปาปุณาติฯ อธิปฺปายโต ปรา วิสิฏฺฐาติ ปราธิปฺปาโยฯ เตเนวาห ‘‘อชฺฌาสยโต อธิกตรผลา โหตี’’ติฯ จีวราทินา ปจฺจเยน วเทยฺยาสีติ จีวราทิปจฺจยเหตุ มํ วเทยฺยาสิ ปตฺเถยฺยาสิฯ อถ วา ยทา จีวราทินา ปจฺจเยน อตฺโถ โหติ, ตทา มํ ยาเจยฺยาสีติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ทสมํ อุตฺตานเมวฯ

วณิชฺชสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อปณฺณกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(9) 4. มจลวคฺโค

1-6. ปาณาติปาตสุตฺตาทิวณฺณนา

[81-86] จตุตฺถสฺส ปฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ ปญฺจเม (สํ. นิ. ฏี. 1.1.132) ‘‘นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติอาทิเกน อปฺปกาสภาเวน ตมตีติ ตโม, เตน ตเมน ยุตฺโตติ ตโม ปุคฺคโล วุจฺจติฯ ตถา หิ ตํโยคโต ปุคฺคลสฺส ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘มจฺเฉรโยคโต มจฺฉโร’’ติ, ตสฺมา ตโมติ อปฺปกาสภาเวน ตโม ตมภูโต อนฺธการํ วิย ชาโต, อนฺธการตฺตํ วา ปตฺโตติ อตฺโถฯ วุตฺตลกฺขณํ ตมเมว ปรมฺปรโต อยนํ คติ นิฏฺฐา เอตสฺสาติ ตมปรายโณฯ อุภเยนปิ ตมคฺคหเณน ขนฺธตโม กถิโต, น อนฺธการตโมฯ ขนฺธตโมติ จ สมฺปตฺติรหิตา ขนฺธปวตฺติเยว ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘อุจฺเจ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติอาทิเกน ปกาสภาเวน โชเตตีติ โชติ, เตน โชตินายุตฺโตติอาทิ สพฺพํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ อิตเร ทฺเวติ โชติตมปรายโณ, โชติโชติปรายโณติ อิตเร ทฺเว ปุคฺคเลฯ

เวณุเวตฺตาทิวิลีเวหิ เปฬภาชนาทิการกา วิลีวการกาฯ มิคมจฺฉาทีนํ นิสาทนโต เนสาทา, มาควิกมจฺฉพนฺธาทโยฯ